55a. Situs Oppidiet Arcis ¦ POLTOWSKO…

Miedzioryt czarno-biały

No: 55

Obóz szwedzki nad Narwią w Pułtusku i Miejsce koncentracji wojsk szwedzkich w Bydgoszczy. Rycina podwójna. Pułtusk, miasto i zamek. Fragment jest częściowo obrazem obozu szwedzkiego nad Narwią, którą przekroczyły wojska szwedzkie pod dowództwem marszałka G.O. Stenbocka 27 marca (6 kwietnia) 1657 r. Miasto niewielkie, obronne tylko w części przylegającej do zamku. Zamek położony za murami, na wzgórzu, w ruinie. Podany oddzielnie rzut miasta i zamku jest projektem odbudowy i umocnienia zamku na sposób nowoczesny. Bydgoszcz, miejsce koncentracji wojsk szwedzkich przed wyruszeniem do 23 czerwca (7 lipca) 1657 r. Bydgoszcz opływa Brda. Miasto nie posiada murów, tylko wały, bramy i rowy forty, Zamek na oddzielnym wzniesieniu, częściowo w ruinie, oblany kanałem. Rycina posiada bogaty sztafaż (wojska szwedzkie piesze i konne), Rzut miasta i zamku w ozdobnym ujęciu (lambrekin). Sztycharz nie dokonał już żadnych istotnych zmian czy uzupełnień. Bogaty sztafaż (obozowisko) jest dziełem Dahlbergha. Tak jak akcja Radziwiłła zaskoczyła Polaków i Litwinów, tak samo energiczne poczynania Gosiewskiego zaskoczyły Szwedów i Brandenburczyków, do których wieść o utracie Ostrołęki dotarła 23 lipca. Działania Gosiewskiego szczególnie zaniepokoiły elektora, który obawiał się, że wojska litewskie przerwą komunikację idącej na Nowy Dwór armii brandenburskiej z Prusami. Fryderyk Wilhelm bał się także, że w odpowiedzi na układ malborski Polacy i Litwini zaatakują Prusy Książęce. By powstrzymać Gosiewskiego, Karol Gustaw w nocy z 23 na 24 lipca rzucił na Płońsk blisko 3 tys. rajtarii pod wodzą Karola Gustawa Wrangla. Do Szwedów dołączyły posiłki brandenburskie dowodzone przez generała lejtnanta Waldecka. Obaj wodzowie na wieść, że Litwini znajdują się koło Pułtuska, postanowili tam ich zaatakować. Gdy Karol Gustaw dowiedział się o oblężeniu Pułtuska, wziął ze sobą 4-5 tys. żołnierzy i ruszył 25 lipca na odsiecz. Król działał tak szybko, że wyprzedził maszerujących na Pułtusk Wrangla i Waldecka. Gosiewski w porę dostrzegł zagrożenie i nie ryzykując starcia zakończył oblężenie i przeszedł na lewy brzeg Narwi. Karol Gustaw uczynił to samo 26 lipca, chcąc kontynuować pościg, okazało się jednak, że wojska litewskie są dla Szwedów zbyt ruchliwe. Widząc, że nie ma szans na dopadnięcie zagonu Gosiewskiego, Karol Gustaw zawrócił do obozu pod Modlinem, gdzie przybył 27 lipca. Obok odzyskania Ostrołęki sukcesem akcji Gosiewskiego było przechwycenie dużej liczby koni należących do szwedzkiej rajtarii, które przebywały na pastwiskach pod Pomiechowem. Po raz pierwszy Szwedzi zdobyli Bydgoszcz w sierpniu 1655 r., atakując od strony wzgórz południowych. Najeźdźcy spustoszyli miasto i nałożyli kontrybucję. 20 września 1655 r. do miasta dotarł gen. Henryk Horn – wsławiony sukcesami wojennymi z okresu wojny trzydziestoletniej w Niemczech. Zdecydował on o założeniu w Bydgoszczy szwedzkiego obozu wojskowego. Z tym wiąże się nazwa Szwederowo dzielnicy położonej ponad Starym Miastem. Szwedzi wywozili zbiory biblioteczne, plądrowali świątynie, konfiskowali towary handlowe. Tymczasem jesienią 1655 r. wybuchło powstanie przeciw Szwedom, które na Kujawy i do Wielkopolski dotarło wiosną 1656 r. 22 kwietnia 1656 r. wybuchło w Bydgoszczy, w uzgodnieniu ze Stefanem Czarnieckim zbrojne powstanie antyszwedzkie. Mieszczanie otoczyli zamek, otworzyli bramy i wpuścili wojsko polskie. Jednak na wiadomość o zdobyciu Bydgoszczy, ku miastu pociągnęła armia szwedzka pod wodzą brata króla Szwecji Jana Adolfa. 26 maja 1656 r. szwedzki generał Wrangel opanował miasto. Nieliczna polska załoga poddała się. Odtąd, aż do połowy października trwała ponownie okupacja szwedzka. 31 maja 1656 r. wkroczył do Bydgoszczy król Szwecji Karol X Gustaw, który po odbytej naradzie wojennej zaskoczył wojska Czarnieckiego, rozbijając je pod Kcynią. Kolejna bitwa o Bydgoszcz rozegrała się w październiku 1656 r. Tym razem walki były jeszcze bardziej zacięte. Zupełnemu zniszczeniu uległ zamek, wysadzony w powietrze ładunkami wybuchowymi. Szwedzi byli zmuszeni opuścić miasto, ale już w czerwcu 1657 r. wkroczyli tu ponownie. Tym razem król szwedzki Karol Gustaw wraz z bratem Janem Adolfem gromadził wojska na wyprawę wojenną przeciwko Danii. Z tego czasu pochodzi słynny sztych Erika Dahlberga, na którym nadworny artysta przedstawił panoramę Bydgoszczy ze wzgórz Szwederowa. Ostatni atak szwedzki przeżyła Bydgoszcz 16 maja 1658 roku. Podczas gdy większość mieszkańców bawiła się na hucznym weselu, do miasta wkroczyła z zaskoczenia załoga szwedzka z Torunia i złupiła je. Wyjątkowo ważne wydarzenia w skali historii Polski, a nawet całej Europy, rozegrały się 6 listopada 1657 roku na Starym Rynku. Król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli wtedy słynne traktaty welawsko-bydgoskie, które unieważniały postanowienia traktatu krakowskiego z 1525 r. Na ich mocy, w zamian za doraźny sojusz polityczny przeciw Szwedom Prusy Książęce (dotychczas lenno polskie) uzyskały suwerenność, zrywając dotychczasową zależność od Polski. Nowy podmiot polityczny z czasem coraz bardziej zagrażał Polsce.

Legenda: W dwóch kartuszach tytułowych na S w obu częściach ryciny. A. Zamek. B. Ratusz. C G, I, J, K. Kościoły. H. Szpital. M. Mennica. W jednej ramie z rycina Pułtuska i Bydgoszczy
Kartusz: Obie części ryciny posiadają kartuszy tytułowe
Kartony: Obie części ryciny posiadają kartony z planami miast
Ramka: Wałek ozdobny gruby z laurami
Sygnatura: W kartuszach tytułowych: E.I.D.B. Del. [dwukrotnie]
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-55-3139-2

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)