48. Urbs PIOTRICOVIA a S. R.…

Miedzioryt czarno-biały

No: 48

Widoki Piotrkowa Trybunalskiego i zamku w Janowcu. Rycina na N przedstawia panoramę miasta Piotrkowa, zajętego przez Karola Gustawa 23 marca (2 kwietnia) 1657 r. Na pierwszym planie sztafaż z żołnierzem szwedzkim na koniu oraz rola z planem miasta. Rycina na S. przedstawia widok zamku w Janowcu zajętego przez Szwedów 7 (17) lutego 1656 r., Tyt. z kartuszy. Piotrków wszedł w skład Rzeczypospolitej w 1569 r. Po przeniesieniu siedziby sejmu do Warszawy miasto stało się siedzibą najwyższego sądu polskiego, Trybunału Koronnego, a procesy odbywały się tam w latach 1578–1793; najwyższy dwór litewski odbył się w Grodnie. Ludność żydowska Piotrkowa została wysiedlona w 1578 r., a powrót pozwolono dopiero sto lat później. W 1684 r. miasto stało się stacją pocztową. Około 1705 r. w okolice miasta przybyli osadnicy niemieccy (często Szwabowie), którzy zakładali wsie; w dużej mierze zachowały swoje obyczaje i język aż do 1945 roku. O ile znaczenie Piotrkowa w życiu politycznym kraju przyczyniło się do jego rozwoju w XVI wieku, o tyle w XVII i XVIII w. miasto podupadło na skutek pożarów, epidemii, wojen z Szwecja i wreszcie rozbiory Polski. W XVIII w. przez miasto przebiegała jedna z dwóch głównych tras łączących Warszawę i Drezno, którą często podróżowali królowie August II Mocny i August III. Pierwsza oficjalna inwentaryzacja ważnych budowli w Polsce, Ogólny obraz przyrody w Królestwie Polskim, prowadzona przez Kazimierza Stronczyńskiego w latach 1844–55, opisuje Wielką Synagogę Piotrkowską jako jeden z najbardziej znaczących architektonicznie obiektów w Polsce. W 1793 r. Królestwo Prus zaanektowało miasto w ramach II rozbioru Polski i administrowało nim w ramach Prowincji Prus Południowych. W czasie wojen napoleońskich Piotrków znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego (1807–15) i był siedzibą powiatu w departamencie kaliskim. Po klęsce Napoleona w 1815 Piotrków znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, marionetkowego państwa Imperium Rosyjskiego. Wraz z wybudowaniem w 1846 r. kolei warszawsko-wiedeńskiej nastąpił nieznaczny wzrost rozwoju gospodarczego i przemysłowego Piotrkowa. W styczniu 1863 wybuchło polskie powstanie styczniowe. Wśród miejscowych polskich powstańców było wielu młodych ludzi i Polaków wcielonych do armii rosyjskiej, którzy stacjonowali w mieście. Rosjanie utworzyli w Piotrkowie więzienie dla schwytanych powstańców. Tysiące Polaków przeszło przez więzienie, poddawano biczowaniu i torturom, a następnie deportowano do Cytadeli Warszawskiej lub na Syberię lub stracono w Piotrkowie. Dwóch powstańców chcąc uciec przed torturami popełniło samobójstwo wyskakując z okien więzienia. Za karę za wspieranie powstania Rosjanie w 1864 r. zlikwidowali klasztor bernardynów, a ostatnich zakonników bernardynów wygnano w 1867 r. W 1867 r. władze rosyjskie utworzyły gubernię piotrkowską, w skład której wchodziły Łódź, Częstochowa i pola węglowe Dąbrowy Górniczej i Sosnowiec. Według rosyjskiego spisu powszechnego z 1897 r. na 30 800 mieszkańców 9,5 tys. stanowili Żydzi (ok. 31%). Do 1914 r. prowincja miała najlepiej rozwinięty przemysł w całej Kongresówce. Wielu Polaków demonstrowało i strajkowało podczas rewolucji rosyjskiej 1905 r. W czasie I wojny światowej Piotrków został zajęty przez Austro-Węgry. W latach 1915–16 był ośrodkiem polskiej działalności patriotycznej. Miasto było siedzibą Oddziału Wojskowego Komitetu Narodowego oraz siedzibą Legionów Polskich, czyli ochotniczych oddziałów zorganizowanych przez Józefa Piłsudskiego, Władysława Sikorskiego i innych do walki z Rosją. Piotrków stał się częścią odzyskanej niepodległej Polski w 1918 roku, po klęsce państw centralnych w wojnie. W okresie międzywojennym Piotrków był stolicą powiatu piotrkowskiego w województwie łódzkim i stracił swoje dotychczasowe znaczenie. W 1922 r. stary klasztor przywrócono bernardynom. W 1938 r. miasto liczyło 51 000 mieszkańców, w tym 25 000 Żydów i 1500 Niemców. Miasto posiadało dużą osadę żydowską, a do czasu Holokaustu prężnie działała drukarnia i wydawnictwa hebrajskie. Zamek w Janowcu – renesansowy zamek budowany w latach 1508–1526 na wysokiej skarpie wiślanej w Janowcu w powiecie puławskim. Budowę zamku w 1508 rozpoczął Mikołaj Firlej, późniejszy starosta kazimierski. Kontynuował ją jego syn, wojewoda ruski Piotr Firlej. Był to późnogotycko-renesansowy zamek obronny, ufortyfikowany przez basteje wysunięte przed linię murów. Miał możliwość prowadzenia ostrzału wzdłuż obwarowań. W latach 1565–1585 miała miejsce przebudowa zamku w stylu późnorenesansowo-manierystycznym, którą kierował architekt włoski Santi Gucci. Na początku XVII w., po przejęciu zamku przez rodzinę Tarłów, rozbudowano część mieszkalną i dobudowano wieżę zachodnią i wschodnią. W roku 1606 na zamku miało miejsce pojednanie króla Zygmunta III Wazy z marszałkiem wielkim koronnym Mikołajem Zebrzydowskim, przywódcą rokoszu Zebrzydowskiego. W dniu 7 lutego 1656 zamek został ograbiony i spalony podczas najazdu Szwedów pod dowództwem Karola Gustawa. Następnie odbudowany i rozbudowany w stylu barokowym przez rodzinę Lubomirskich, w których posiadaniu znajdował się do pierwszej połowy XVIII w. Odbudową kierował architekt holenderski Tylman z Gameren. W 1783 Jerzy Marcin Lubomirski przegrał zamek w karty. Jego nowym właścicielem został Mikołaj Piaskowski. Jednak ani on, ani kolejni właściciele (m. in. Osławscy) nie byli w stanie utrzymać zamku. Sprzedali całe wyposażenie (nawet marmury zostały zdjęte ze ścian), a zamek został opuszczony i popadł w ruinę. W roku 1931 zamek został zakupiony przez warszawiaka Leona Kozłowskiego. Wyremontował on tylko dwa pomieszczenia w baszcie, ale – co ważniejsze – powstrzymał wandali. Zamek z przylegającymi do niego gruntami był majątkiem zbyt małym, by objęła go nacjonalizacja w ramach uchwalonej reformy rolnej. W efekcie Kozłowski był jedynym w bloku wschodnim właścicielem zamku. W 1975 r. obiekt został zakupiony przez Muzeum Nadwiślańskie i od 1993 roku jest stopniowo remontowany. Janowiec – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie puławskim, w gminie Janowiec, na skraju Małopolskiego Przełomu Wisły oraz trójkąta turystycznego: Puławy – Kazimierz Dolny – Nałęczów, przy ujściu Plewki do Wisły, połączona przeprawą promową z Kazimierzem Dolnym. Historycznie położony jest w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej. Janowiec uzyskał lokację miejską w 1537 roku, zdegradowany w 1869 roku. Miasto w powiecie radomskim w województwie sandomierskim w XVI wieku było własnością kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja. Do 1954 roku siedziba gminy Oblasy. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do ówczesnego województwa lubelskiego. Pierwszym dziedzicem (zasadźcą) był w latach 1346‒61 Jan herbu Syrokomla z Syrokomli podsędek i sędzia ziemi krakowskie. 1470‒80 jak opisuje Długosz w Syrokomli był murowany kościół parafialny św. Małgorzaty, patronatu Mikołaja Janowskiego herbu Syrokomla, fundacji Bodzentyn biskupa krakowskiego. Z 7 łanów kmiecych dziesięcinę snopową wartości do 5 grzywien dowożą klasztorowi świętokrzyskiemu. Pleban miejscowy ma w Syrokomli własne role i łąki, z nadania bpa Bodzentyna dziesięciny snopowe z Kijan, wcześniej należącą do stołu bpa, na którą ma przywilej od Bodzentyn i kapituły krakowskiej oraz dziesięciny snopowe z folwarków w Janowicach, a także Mięćmierzu i Niebrzegowie. W 1482 r. plebanem był Jan, w 1483 r. Stanisław z Wojczyc kanonik i oficjał sandomierski jako sędzia komisaryczny Jana biskupa krakowskiego potwierdza rezygnację Jana plebana Syrokomli z dziesięcin snopowych z gruntu zwanego „Patroszyn” na rzecz opactwa świętokrzyskiego. Miasto miało w założeniach (wykorzystując dogodne położenie leżącej naprzeciw przeprawy wiślanej z Mięćmierza wsi Serokomli) obsługiwać i czerpać spodziewane zyski z ważnego w XVI w. szlaku handlu wołami prowadzącego z Rusi przez Małopolskę na Śląsk. Ostatecznie, zamierze-nia Piotra Firleja – starosty radomskiego i założyciela miasta – nigdy nie miały się spełnić. Po Firlejach Janowiec przeszedł w ręce Tarłów a następnie Lubomirskich. W latach 1610‒1613 z fundacji rodu Tarłów powstał kościół św. Cecylii ze szpitalem i wikariatem. W 1655 r. Jerzy Lubomirski potwierdził stare i nadał nowe przywileje miastu. Z czasów potopu szwedzkiego datuje się ograbienie miasteczka i zniszczenie zamku (wkrótce odbudowanego). W 1732 r. król August II rozszerzył dotychczasowe przywileje dla Janowca. Wiek dziewiętnasty to stopniowy upadek gospodarczy miasteczka, które w latach 1812‒1813 przegrało spory z właścicielami zamku o prawo do korzystania z pastwisk i lasów. W 1820 r. właściciele zamku rozebrali ratusz, a w 1869 r. władze carskie po rewizji miast pozbawiły Janowiec praw miejskich. W okresie międzywojennym Janowiec należał do Gminy Oblasy. W latach 1929‒1931 proboszczem janowieckim był ks. dr Władysław Chrzanowski (1886‒1933), działacz społeczny, oświatowy i polonijny oraz poseł na sejm konstytucyjny (1919‒1921, pierwszy po odzyskaniu niepodległości). Latem 1940 roku grupa należąca organizacyjnie do Komendy Obrońców Polski pod dowództwem dr Koperskiego „Szymka” zaatakowała pod Janowcem oddział niemieckiej żandarmerii. Akcja miała zapobiec wykryciu przez Niemców tajnego magazynu broni. W 1941 r. miejscowość została spacyfikowana przez hitlerowców, zginęło wtedy 210 mieszkańców. 29 lipca 1944 Armia Czerwona zdobyła przyczółek na lewym brzegu Wisły. Do stycznia 1945 – rejon ciężkich walk. 14 stycznia 1945 atak wyprowadziły oddziały 33 Armii, 68 Armii i 7 Korpus Kawalerii Gwardii wsparte czołgami (9 i 11 korpus pancerny).

Legenda: brak, na części N na NE rola z planem miasta, na części S na SW na ozdobnej draperii plan zamku
Kartusz: Dwa kartusze tytułowe ozdobione laurami
Ramka: Wałek ozdobny z laurami
Sygnatura: brak
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-48-3132-1

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)