43a. ŸLTZE

Miedzioryt kolorowany

No: 42

Widok na oblężenie Yltze (Iłży), małego miasteczka w województwie mazowieckim, Iłża ([ˈiu̯ʐa]) to małe miasto w województwie mazowieckim w Polsce. W 2006 roku Iłża liczyła około 5165 mieszkańców. Miasto należy do historycznego regionu Małopolski i od momentu powstania do 1795 r. wchodziło w skład małopolskiego województwa sandomierskiego. Iłża leży na Wyżynie Małopolskiej, nad rzeką Iłżanką, 30 kilometrów (19 mil) na południe od Radomia. Iłża to północna pętla Starachowickiej Kolei Wąskotorowej, 20-kilometrowej (12 mil) linii wybudowanej na początku lat 50. XX wieku, która jest obecnie otwarta dla turystów w okresie letnim. Historia miasta sięga wczesnego średniowiecza, kiedy był to gród zachodniosłowiański. Od XII w. do 1789 r. Iłża należała do biskupów katolickich krakowskich. Osada była dwukrotnie niszczona przez Mongołów (1241, 1260) podczas pierwszego i drugiego najazdu mongolskiego na Polskę. Około 1294 r. otrzymał prawa miejskie na prawach magdeburskich. W 1340 roku wybudował tu murowany zamek biskupa Jana Grota, który rozbudowano w XV i XVI wieku. W XVI wieku Iłża zasłynęła z garncarzy oraz innych rzemieślników i rzemieślników. Miasto prosperowało, podobnie jak cała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Było dogodnie położone na szlaku handlowym z głębi Polski do nadwiślańskich portów na Solcu nad Wisłą, Zawichoście i Sandomierzu. W 1576 r. na rynku wybudowano ratusz, Iłża miała mur obronny, a zamek odwiedziło kilku polskich królów. Upadek Iłży przyniósł potop (1655–1660), kiedy wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie doszczętnie zniszczyły miasto i zamek. 17 lipca 1789 r. Iłża przestała być własnością biskupów krakowskich, stając się miastem państwowym. Po III rozbiorze Polski Iłża przez krótki czas należała do Cesarstwa Austriackiego (1795–1807), następnie do krótkotrwałego polskiego Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. w Królestwie Kongresowym kontrolowanym przez Rosjan. Miasto ucierpiało w Powstaniu Listopadowym (1831), aw 1850 r. otwarto tu gminę żydowską. W 1857 r. Żydzi stanowili 26% ogółu mieszkańców Iłży. 17 stycznia 1864 r. w czasie powstania styczniowego rozegrała się tutaj bitwa powstańców polskich z Rosjanami. W 1867 r. za karę za powstanie Iłża utraciła prawa miejskie i przywileje i stała się wsią. W 1870 r. wybudowano synagogę, a do 1897 r. 40% ludności stanowili Żydzi. Wieś została ponownie zniszczona w czasie I wojny światowej (1915), a w 1918 przeniesiono do Starachowic stolicę powiatu iłżyńskiego (utworzonego w 1866). W 1921 r., już w województwie kieleckim II RP, Iłża odzyskała prawa miejskie. W czasie całej inwazji na Polskę w dniach 8–9 września 1939 r. rozegrała się tu bitwa pod Iłżą (zwana także bitwą radomską), w której Prusy Wojska Polskiego zostały pokonane przez Wehrmacht. W czasie kolejnej okupacji niemieckiej Polacy byli poddawani masowym aresztowaniom, torturom, rzeziom i deportacjom. W marcu 1940 r. Niemcy dokonali masowych aresztowań Polaków, którzy zostali następnie zamordowani we wsi Góry Wysokie lub wywiezieni do hitlerowskich obozów koncentracyjnych, a w czerwcu 1940 r. przeprowadzili kolejną falę aresztowań Polaków, którzy zostali następnie uwięzieni i torturowany w Skarżysku Kamiennej, a następnie zamordowany w lesie Brzask koło Skarżyska-Kamiennej. Wszyscy Polacy byli celem niemieckiej brutalności, a polscy Żydzi byli celem szczególnym, prawie całkowicie wymazanym. W Iłży w grudniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto żydowskie, którego 2000 mieszkańców zostało zamordowanych w obozie zagłady w Treblince w październiku 1942 r. W łapaniu ich do deportacji i przeszukiwaniu getta w poszukiwaniu ukrywających się pomagała polska policja. Liczba ocalałych nie jest znana. Iłża była ważnym ośrodkiem polskiego ruchu oporu, z oddziałem Armii Krajowej (AK) i miejscowym dowództwem Batalionów Chłopskich. Ponadto w regionie działały komunistyczne siły partyzanckie Armia Ludowa (AL); 16-17 maja 1944 r. jej oddziały zajęły miasto, a 16 stycznia 1945 r. do Iłży wkroczyła Armia Czerwona. W okresie PRL-u Iłża pozostawała małym miastem, bez przemysłu i położona w pobliżu szybko rozwijającego się ośrodka przemysłowego w Starachowicach. Od XIV w. Iłża założyła cech garncarski i słynęła z garncarstwa. Szczególnie popularne były figurki ptaków, zwierząt i ludzi, oparte na wnikliwych obserwacjach przyrody. Całe rodziny brały udział w przemyśle, a każda z nich miała swój udział w produkcji. W XVII i XVIII wieku nastąpiły wielkie wydarzenia, kiedy karawany ceramiki zostały wywiezione do Krakowa i innych miast Polski, skąd barkami transportowano ceramikę Wisłą do Gdańska, rozsławiając twórczość artystów. W XIX wieku Stanisław Kosiarski rozpoczął swoją długą tradycję produkcji, aż do śmierci z rąk hitlerowców w 1939 roku. Tradycję tę przekazał swoim uczniom i córce, którzy nadal wytwarzali doskonałą ceramikę ozdobną i budowali szkoły dla młodych artystów mogących przyczynić się do Polska. Iłża należy obecnie do województwa mazowieckiego, choć nigdy nie była częścią historycznego Mazowsza.

Legenda: brak
Kartusz: brak
Ramka: Wałek z muszlami
Sygnatura: bark
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-43-3128-2

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)