33b. PVGNA ¦ prope pagum Golumbo…

Miedzioryt kolorowany

No: 33

Bitwa pod Gołębiem 18 lutego 1656 r. Wojska szwedzkie pod dowództwem – 8 Karola Gustawa zmuszają do odwrotu jazdę Stefana Czarnieckiego. Rycina obrazuje regularne działania oddziałów szwedzkich i chorągwie polskie, ustępujące pod przewagą orężną bez większych strat, nie ponosząc klęski. Wyraźnie oddana taktyka, wojny szarpanej” Czarnieckiego. Na pierwszym planie starcie jazdy polskiej z rajtarami. Jazda polska szybkością manewru, siłą uderzenia, sprawnością białej broni i szybkostrzelnego łuku na ogół góruje nad ciężką jazdą szwedzką, która atakuje w zwartych szeregach, kłusem, Stosując chętnie taktykę karakolu przy prowadzeniu ognia z pistoletów. Bitwa pod Gołąbem toczyła się 18 lub 19 lutego 1656 r. pomiędzy siłami Rzeczypospolitej dowodzonej przez Stefana Czarnieckiego z jednej strony, a z drugiej wojska cesarstwa szwedzkiego dowodzonego przez Karola X Gustawa. Ta bitwa była zasadniczo spotkaniem ze szwedzkimi oddziałami przybywającymi na pole bitwy w różnym czasie. Nie ma pewności, ile faktycznie wzięło udział, a jego faktyczna data jest kwestionowana. Niektóre źródła, jak polskojęzyczna Encyklopedia Wojskowa, podają, że odbyło się to 18 lutego, a historyk Leszek Podhorecki napisał, że było to 19 lutego. Rezultatem było szwedzkie zwycięstwo. W połowie lutego 1656 r. wojska szwedzkie pod dowództwem króla Karola X Gustawa rozbiły obóz w pobliżu wsi Gołąb, położonej w północnej Małopolsce, u zbiegu rzek Wieprz i Wisła. Szwedzi czekali na polskie oddziały Stefana Czarnieckiego. Polacy zostali podzieleni na dwie grupy; jeden dowodzony przez samego Czarnieckiego, drugi na czele z pułkownikiem Sebastianem Machowskim. Jednostki szwedzkie miały wielu polskich żołnierzy, którzy przeszli na ich stronę. Wśród Polaków, którzy służyli królowi szwedzkiemu w tej bitwie, był Jan Sobieski. Według polskiego historyka Leszka Podhoreckiego król Karol Gustaw, po dowiedzeniu się o powstaniu antysowieckim w południowej Małopolsce, postanowił przenieść tam swoją armię. Szwedzi przeprawili się przez Pilicę 12 lutego, zmuszając Czarnieckiego do wycofania się za Wisłę i rozbicia obozu pod Gołąbem. Szwedzka armia przekroczyła zamarzniętą Wisłę pod Kazimierzem Dolnym, zaskakując stacjonujący tam polski pułk. Szwedzi ruszyli następnie prawym brzegiem rzeki, docierając do Gołąba, gdzie zaskoczyli rozproszone siły polskie. Szwedzka straż przednia pod dowództwem generała Horna i hrabiego Waldemara Christiana ze Szlezwiku-Holsztynu otworzyła ogień i ruszyła naprzód. Spowodowało to odwrót wojsk polskich, który został powstrzymany przez Czarnieckiego, który zarządził kontratak. W tym samym czasie do walki wkroczyły dodatkowe oddziały szwedzkie, zyskując przewagę liczebną nad Polakami. Szwedzkie pułki, dowodzone osobiście przez króla, cofały się na chwilę, ale wkrótce polski atak został zatrzymany pod szwedzkim ogniem. Aby uchronić swoje siły przed całkowitym zniszczeniem, Czarniecki nakazał im odwrót. Wielu polskich żołnierzy utonęło podczas przeprawy przez Wieprz, gdy pękł lód. Całkowite straty polskie oszacowano jednak na mniej niż 150, głównie ze względu na rozkaz Czarnieckiego o zaprzestaniu walki i ucieczce. Karol Gustaw był przekonany, że bitwa zakończyła się całkowitym zniszczeniem armii Czarnieckiego. To była nieprawda, ponieważ Polacy zastosowali manewr, który zaobserwowali podczas walki z Tatarami krymskimi. Ich siły rozproszyły się po okolicy, by po kilku dniach ponownie się skoncentrować. Bitwę pod Gołąbem opisał Henryk Sienkiewicz w powieści Potop. Szwedzkie pułki: Fältm. Wittenbergs Reiter (545), Henrik, Horns Reiter (400), Gustav Kurcks Reiter (550), Västgöta Reiter (774), Östgöta Reiter (774), Smålands Reiter (738), Sinclers Reiter (440), Gr., Waldemars Reiter (550), Yxkulls Reiter (561), Aschebergs Reiter (400), Engells Reiter (323). Łącznie: 6 005 Dane o sile poszczególnych jednostek są oparte na sile jednostek z co najmniej pięciu miesięcy poprzedzających bitwę. Oddziały polskie w służbie szwedzkiej Kosack (Pancern): Starosta Słonimski Jan Sapieha Chorągiew pod Muchowieckim (118), Chorągiew Michała Zbrożka (100), Chorągiew Wojciecha Gołyńskiego (72), Stolnik Czernichowa Chorągiew Romana Zahorowskiego (70), Chorągiew Jerzego Wielhorskiego (93), Chorąży z Podola Chorągiew Mikołaja Dzieduszyckiego (90), Chorągiew Seweryna Kalińskiego (150), Chorągiew Andrzeja Kuklinowskiego (100), Chorągiew II Jana Sapiehy za Samuela Łojowskiego (113). Razem: 906. Tatarzy (lekka jazda): Chorągiew Mustafy Sudicza (109), Chorągiew Halembeka Morawskiego (118), Chorągiew Jana Sieleckiego (120), Chorągiew Adama Taraszewskiego (120), Chorągiew Bohdana Murzasa (135), Chorągiew Mikołaja Pohajskiego pod Stefanem Morzkowskim (100), Chorągiew Adama Talkowskiego

Gustavus Bonndhe

(120), Chorągiew Jana Grzebultowskiego (51). Razem: 873. Jednostki Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Armia podzielona była na dwa pułki: Pułk Hetmański pod dowództwem Królewski Pułk Machowski pod Huzarami Czarnieckiego – Wojewoda Sandomierski Chorągiew Władysława Myszkowskiego (220), Chorągiew Jana Zamoyskiego (150), Kosack (Pancerni) – Starosta Halicki Chorągiew A. Potockiego (143) , Sztandar Karola Potockiego (93), Sztandar Stanisława W. Domaszewskiego (106), Sztandar Sebastiana Machowskiego (112), Sztandar Mikołaja Potockiego (150), Chorągiew Samuela Rogowskiego (125), Chorągiew Stanisława Witowskiego (150), Chorągiew Księcia Konstantego Wiśniowieckiego (150), Chorągiew Jana Myśliszewskiego (90), Starosta Bohusławski Jacka Szemberka (150), Chorągiew Michała Stanisławskiego (92), Chorągiew Samuela Holuba (70), Michał, Chorągiew Morzkowskich (78), Chorągiew Kanstantego Soszeńskiego (99), Sztandar Aleksandra Cetnera (150), Sztandar Jana Karola Potockiego (115), Sztandar Walacka Jacka Szemberka (99), Smok Czarnieckiego (300) (nowo zwerbowani). Razem: 2642.

Legenda: Listy dygnitarzy składających przysięgę Karolowi Gustawowi na N i na S w kartuszach tytułowych.
Kartusz: Na N i S dwa kartusze tytułowe. Na N bogato zdobiony laurami, w centrum herb szwedzki.
Ramka: Wałek ozdobny (esownice, trójliść), kartusz ze szwedzkimi godłami państwowymi.
Sygnatura: Na W w listwie środkowej: Noel Cochin sculp:
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-33-3118-3

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)