32a. Ichnographia Castelli ad Caput Vistulæ…

Skala przybliżony 1:10000, podziałka liniowa: 80.pert Rhint

Miedzioryt czarno-biały

No: 32

Gdańska Głowa (niem. Danziger Haupt) – miejsce rozwidlenia się Wisły w jej końcowym biegu na dwa ramiona: gdańską Wisłę (Martwa Wisła) i elbląską (Szkarpawa), w pobliżu wsi Drewnica (województwo pomorskie). W XVII wieku ważny posterunek obronny Gdańska.  Była oddalona od centrum Gdańska o ok. 20 km.  Forteca odegrała pewną rolę podczas wojen polsko-szwedzkich, jednak bardziej przysłużyła się atakującym Szwedom niż obrońcom, dlatego pod koniec XVII wieku zdecydowano o jej likwidacji. Obecnie zabytkowa śluza jest jednym z elementów szlaku wodnego Pętla Żuławska. Forteca była położona pomiędzy ramionami Wisły i Szkarpawy, niedaleko ich ujścia do zatok Morza Bałtyckiego. Prawdopodobnie pierwsze stałe umocnienia powstały krótko przed 1626 jako szaniec z czterema bastionami. W drugiej połowie lipca 1626 Gdańska Głowa została zajęta przez wojska szwedzkie i znacznie rozbudowana. Została obsadzona silną załogą, która odparła atak wojsk gdańskich w styczniu 1627 roku. Obsadzenie przez Szwedów twierdzy pozwoliło do 1635 kontrolować im handel wiślany Gdańska. Od spływających do Gdańska statków wiślanych i tratew z drewnem były pobierane opłaty, a towary potrzebne Szwedom były zatrzymywane i konfiskowane. Fortyfikacja wróciła pod zwierzchnictwo Gdańska po rozejmie w Sztumskiej Wsi (12 września 1635) i została ponownie obsadzona przez załogę wydzieloną z wojsk garnizonu miejskiego. W obliczu zagrożenia szwedzkiego w 1655 została obsadzona 200 żołnierzami, jednak została zdobyta przez Szwedów w lutym 1656. Szwedzi rozbudowali fortyfikacje i stworzyli potężną twierdzę wodno-ziemną typu holenderskiego, o szerokości ponad 500 m, z załogą liczącą około 600-800 osób i około 50 dział różnych kalibrów. Twierdza zapewniała Szwedom panowanie nad całą deltą Wisły, a ponadto stanowiła miejsce wypadowe przeciwko Gdańskowi. W czasie walk po 1655 kilkakrotnie nieskutecznie próbowano odzyskać Gdańską Głowę. Decydujące oblężenie rozpoczęło się 25 września 1659, siłami około 5500 zbrojnych, wyposażonych w blisko 40 dział i moździerzy. Wojska rozpoczęły bombardowanie twierdzy, a Szwedzi zdani jedynie na własne siły skapitulowali i na honorowych warunkach opuścili ją 22 grudnia 1659. Ponownie obsadziło ją 1500 żołnierzy gdańskich. Planowana była rozbudowa fortyfikacji, w końcu jednak zdecydowano się je rozebrać w drugiej połowie XVII wieku, ponieważ koszt ich utrzymania przekraczał możliwości Gdańska. Poza tym obawiano się, że jeśli znowu zostanie zdobyta przez przeciwnika, ponownie może stać się miejscem blokady spływu wiślanego. W 1812 teren dawnej twierdzy został obsadzony przez Francuzów; być może istniały tam jeszcze resztki dawnych umocnień. Resztki twierdzy rozebrano ostatecznie przy okazji wykonywania przekopu Wisły pod koniec XIX wieku (1890-1895); część terenu dawnej twierdzy została zajęta przez infrastrukturę przekopu. Pozostała część to obecnie płaski teren wykorzystywany rolniczo. Obecna Gdańska Głowa to nazwa wybudowanej w 1895 roku śluzy na Szkarpawie. Śluza odcina wody Wisły od Szkarpawy i znajduje się na obszarze Żuław Wiślanych (Drewnica). Gdy do Karola Gustawa dotarła wieść o powstaniu w południowej Małopolsce, przyśpieszył rokowania z elektorem brandenburskim i zawarł z nim 17 stycznia w Królewcu układ, na mocy którego Prusy Książęce stały się lennem Szwecji i oddawały Szwedom do dyspozycji swój korpus posiłkowy liczący 1,5 tys. żołnierzy. Gdy tylko układ z elektorem został podpisany, Karol Gustaw przerwał oblężenie Gdańska i ruszył na południe. Armię inflancką 30 stycznia wysłał na Żmudź, a w Prusach zostawił korpus Stenbocka, który miał kontynuować oblężenie Malborka. Niemałym sukcesem Szwedów było zdobycie w lutym twierdzy Głowy Gdańskiej. Karol Gustaw musiał teraz działać zdecydowanie, gdyż stosunek sił zmieniał się bardzo szybko. Służbę u Szwedów porzucały stojące dotąd przy nich oddziały wojskowe Rzeczypospolitej. Bardzo poważną stratą było odejście 2 lutego pułku jazdy litewskiej Połubińskiego, który skierował się w kierunku Bielska. 12 lutego do stolicy Chanatu Krymskiego Bakczysaraju przybyło polskie poselstwo z podczaszym chełmskim Janem Szumowskim na czele. Posłowie zostali przyjęci bardzo życzliwie, a wchodzący w skład poselstwa tłumacz Piotrowicz powiadomił listownie Jana Kazimierza, że wiosną chan ruszy na Szwedów z całą potęgą.

Legenda: W kartuszu tytułowym na SW i w kartonie na NE, karton przedstawia obóz szwedzki w miejscowości Stibelau, plan obozu w skali przybliżonej 1:1000, podziałka liniowa: 60. Pert.Rhinl. Na N pod ramką karton z profilem fosy odcinającej twierdzę od stałego lądu z podziałką liniową: 50. Ped. Rhinl.
Kartusz: Tytułowy na SW
Ramka: Wałek ozdobny
Sygnatura: między częściami ryciny na W: W. Swidde Sculp: Holmiæ. A. 1694
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-32-3117-1-01074-38492

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)