27b. Ichnographia Oppidi ¦ MEVÆ ¦…

SRAZBURGUM ¦ Opp Prussia a Campi Marschallo ¦ Illustr. D. Com. Gust Ott. Sten Bockio ¦ Mense Novemb. A. 1655 occupat. occupant et ¦ novis poste a munitionib. Circumdat

Miedzioryt czarno-biały

No: 27

Plany miast Gniewu i Brodnicy podczas najazdu Szwedów. Brodnica jest stolicą powiatu, którego obecna dzielnica Michałowo, osada wzmiankowana już w 1138 r., a następnie w 1240 r. jako centrum Michałowo, kryje relikty epoki neolitu. Jak potwierdzają stare dokumenty, Michałowo było stolicą kasztelanii mazowieckiej. O wyborze miasta zadecydowało dobre położenie nad Drwęcą (na szlaku handlowym wiodącym z Mazowsza do Prus) i komora celna między Dobrzyniem a Ziemią Chełmińską (wzmiankowana w 1252). Gotycki kościół św. Katarzyny od strony Rynku. Pierwsza wzmianka do miasta Brodnica pochodzi z 1263 r. W latach 1285–1370 miała miejsce budowa gotyckiego kościoła św. Katarzyny. Prawa miejskie Brodnica otrzymała w 1298 r. W 1440 r. należała do założycieli Konfederacji Pruskiej, która sprzeciwiała się panowaniu krzyżackiemu, a na prośbę którego król Kazimierz IV Jagiellończyk w 1454 r. przyłączył te ziemie do Królestwa Polskiego. W maju 1454 miasto złożyło ślubowanie wierności królowi polskiemu w Toruniu. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej Krzyżacy zrzekli się roszczeń do miasta i uznali je za część Polski. Stało się miastem królewskim Korony Polskiej administracyjnie położonym w województwie chełmińskim. W państwie krzyżackim Brodnica była siedzibą komtura, w Królestwie Polskim stolicą starostwa powiatowego, a ziemie dawnego komtura były wówczas własnością królewską. Wieża zamkowa Brodnica, najwyższa gotycka wieża w Polsce na wschód od Wisły, dziś muzeum. Korzystne położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków transportowych różnych towarów (drewno, ryby, futra, skóra zwierzęca, zboże, wełna) przyspieszyło rozwój miasta, czyniąc z niego ważny ośrodek handlowy, którego status nadal odzwierciedlał liczebność dobrze zachowanych spichlerzy wzdłuż Drwęcy. W latach 1486-1604 miasto należało do rodu Działyńskich, następnie w latach 1604-1625 do Anny Wazy ze Szwecji, królewskiej siostry Zygmunta III Wazy, króla Polski, Litwy i Szwecji. W późniejszych latach był własnością królowej Cecylii Renaty, kanclerza Jerzego Ossolińskiego, królowej Marii Kazimiery i marszałka Franciszka Bielińskiego. Brodnica została wcielona do Królestwa Prus w 1772 r. podczas I rozbioru Polski, ale w 1807 r. podczas wojen napoleońskich Brodnica znalazła się w obrębie krótkotrwałego Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku Brodnica, zwana po niemiecku Strasburgiem, została ponownie zaanektowana przez Prusy. W 1871 r. weszło również w skład Rzeszy Niemieckiej. Po 1785 r. Prusacy rozebrali zamek Brodnica, zachowując jedynie wieżę, która jest obecnie najwyższą gotycką wieżą w Polsce na wschód od Wisły, pełniąc funkcję muzeum i strażnicy. W mieście funkcjonował kościół ewangelicki, katolicki, synagoga, gimnazjum, sąd rejonowy, główny urząd celny oraz kilka placówek handlowych. W XIX w. internowano 20 tys. polskich żołnierzy po upadku powstania listopadowego (1830–1831) oraz wielu mieszczan i szlachty biorących udział w powstaniu styczniowym (1863). Również na ziemi brodnickiej powstańcy mazowieccy po upadku powstania styczniowego szukali schronienia przed prześladowaniami rosyjskimi. Bank Spółdzielczy w Brodnicy, najstarszy nieprzerwanie działający polski bank, powstał w 1862 r. W 1873 r. w miejscowym gimnazjum powstała organizacja polonijna, której działalność zakończyła się w 1901 r. z powodu antypolskiej polityki Niemiec. W latach 1886-1910 Brodnica uzyskała połączenia kolejowe z Działdowem, Grudziądzem, Iławą, Sierpcem i Jabłonowem Pomorskim, dzięki czemu stała się ważnym węzłem kolejowym i motorem postępu przemysłowego. W XIX wieku Ziemia Chełmińska (a zwłaszcza Brodnica) była ostoją polskich patriotów, którzy wnieśli wielki wkład w życie społeczne, kulturalne i gospodarcze regionu, jak Ignacy Łyskowski. Kaplica poświęcona poległym polskim obrońcom Brodnicy 1920 W styczniu 1920 roku, po zakończeniu I wojny światowej i traktacie wersalskim, Brodnica została ponownie zintegrowana z odzyskaną niedawno niepodległością Polską. 18 sierpnia 1920 r. miasto było miejscem polskiego zwycięstwa nad najeźdźcami sowieckimi w bitwie pod Brodnicą podczas wojny polsko-bolszewickiej. W latach dwudziestych miasto odwiedzali najwyżsi polscy dostojnicy: premier Wincenty Witos, marszałek Józef Piłsudski i prezydent Stanisław Wojciechowski. W czasie okupacji Polski (II wojna światowa), w 1939 r. Niemcy dokonali masowych aresztowań miejscowych Polaków, których później mordowano w okolicy lub deportowano do nazistowskich obozów koncentracyjnych. Część z tych Polaków została zamordowana w Skrwilnie między 15 października a 15 listopada 1939 r. oraz w Brzezinkach w październiku 1939 r. międzywojenny dyrektor tamtejszego gimnazjum Klemens Malicki znalazł się wśród polskich dyrektorów i nauczycieli zamordowanych w obozie koncentracyjnym Oranienburg w ramach Intelligenz Vernichtung Aktion Pommern. W latach 1940–1941 Niemcy przeprowadzili wysiedlenia Polaków, których domy, sklepy i warsztaty przekazano następnie niemieckim kolonistom w ramach polityki Lebensraum. W czasie okupacji w mieście funkcjonował karny obóz Einsatzgruppen, a w 1944 r. Niemcy utworzyli także podobóz obozu koncentracyjnego Stutthof, przeznaczony dla więźniarek. Okupacja niemiecka zakończyła się w styczniu 1945 roku. W 1276 roku, zgodnie z wolą księcia pomorskiego Sambora, ziemie Gniew (Mevae) przeszły w ręce zakonu. Natychmiast ustanowiono dowództwo Gniew, a po traktacie Milic (1282) rozpoczęto budowę zamku, początkowo jako tymczasowej drewnianej fortyfikacji. Pracami kierował pierwszy komtur Gniewa Dietrich von Spira. Do budowy wykorzystano drewniane konstrukcje rozebranych fortyfikacji Pottenburg w Kulm, które zostały dostarczone do Gniew drogą wodną. Dosłownie natychmiast po zakończeniu budowy drewnianej fortyfikacji przystąpiono do jej przebudowy w kamieniu. Budowę rozpoczęto od rowów obronnych i wytyczenia czworoboku murów obronnych, których wysokość sięgała sześciu metrów. W narożnikach tego czworoboku zbudowano wieże, wystające poza obwód – trzy w przybliżeniu takie same i jeden znacznie większy. Potem zaczęli budować pomieszczenia mieszkalne. W tym czasie koloniści niemieccy zakładali w pobliżu murów zamku osadę, której 25 września 1297 r. mistrz pruski Meinhard von Querfurt nadał prawo miejskie Kulm. W czasach świetności Zakonu w II połowie XIV wieku zamek Gniew był jego najważniejszym punktem obronnym na zachodzie państwa. Przed wybuchem Wielkiej Wojny (1409-1411) z Polską i Litwą, w arsenale zamku Gniew znajdowały się 162 kusze, 40 tys. bełtów (strzałek) do nich, pewna ilość broni palnej, 105 koni bojowych siodło, kolejne 405 koni mogło służyć jako konwoje. Jednak ani fortyfikacje zamkowe, ani dostępny arsenał nie pomogły zamkowi przetrwać Wielkiej Wojny (1409-1411) – po bitwie pod Grunwaldem, w której zginął komtur Gniew Sigismund von Ramungen, zamek Gniew został zajęty przez wojska polskie bez walki. Jednak według Pierwszego Pokoju Cierniowego z 1411 r. Gniew została zwrócona Zakonowi. W okresie między Wielką a wojną trzynastoletnią Gniew stał się rezydencją wielkiego mistrza Michaela Kühmeistera von Sternberga, który zrezygnował w 1422 roku. Zamek przeszedł nawet pewną restrukturyzację, w wyniku której w północnym skrzydle wybudowano komnaty dawnego wielkiego mistrza, a sam zamek zyskał imponujące podzamcze. Jednak półtora roku później zmarł mieszkaniec rezydencji, a zamek powrócił do dawnego życia. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) miasto Gniew w pobliżu murów zamkowych przeszło na stronę Związku Pruskiego. Milicja miejska pod dowództwem polskiego komtura Jana z Janowa już w lutym 1454 r. oblegała zamek. Po tygodniu ciągłych działań wojennych garnizon zdał sobie sprawę, że prędzej czy później buntownicy zdobędą zamek i dlatego niespodziewanie dla oblężonych podpalili drewniane konstrukcje na zamku i uciekli do Marienburga (Malborka). Jan otrzymał zamek jako nagrodę królewską za udane oblężenie, ale mieszkańcy Gniew byli nie do powstrzymania – i splądrowali zamek, gdy faktycznie był polski, i działali po ich stronie. Dziwność wojny trzynastoletniej dla zamku Gniew nie zakończyła się na tym. Gdy do września 1454 r. Zakon otrząsnął się z pierwszych klęsk i zaczął odwracać losy wojny na swoją korzyść, mieszkańcy Gniewa przeszli na jego stronę i pomogli oddziałom zakonnym odzyskać zamek. Zamek pozostał z garnizonem samych Krzyżaków, dowodzonych przez wielkiego komtura Ulryka von Isenhofena oraz zakonnych najemników. Garnizon ten został wkrótce zaatakowany przez wojska polskie, które znacznie przewyższały liczebnie obrońców zamku, ponadto na zamku wybuchła epidemia, a najemnicy, którzy zbuntowali się z powodu niewypłacania pensji, zaczęli targować się z Polakami na warunki przekazania. Wkrótce jednak polski garnizon zniósł oblężenie i wrócił do Polski. Jak się później okazało, jeden z przywódców obrony zamku Fritz von Ravenek za pośrednictwem polskiego rycerza po prostu przekupił część wrogich żołnierzy. W 1457 r. wojska polskie ponownie oblegały Gniew i znów poniosły klęskę. Ostatecznie w 1463 roku Gniew zostało otoczone armią wzmocnioną artylerią pod dowództwem hetmana Piotra Dunina, który rozpoczął systematyczne oblężenie z całkowitą blokadą zamku i budową wokół niego ziemnych fortyfikacji. Po dziewięciomiesięcznym oblężeniu zamek Gniew skapitulował. A dwa lata później skończyła się wojna trzynastoletnia, a zgodnie z II pokojem cierniowym Gniew znalazła się na terenach wcielonych do Królestwa Polskiego. Zamek stał się ośrodkiem administracyjnym pod kontrolą naczelnika i umocnionym punktem przed ewentualną ofensywą krzyżacką. W 1625 r. zamek, zwany już wówczas Gniewem, podczas wojny polsko-szwedzkiej 1621-1626 zajęły wojska szwedzkie pod dowództwem króla Gustawa II Adolfa. Po zakończeniu rozejmu i rozpoczęciu kolejnej wojny polsko-szwedzkiej (1626–1629) w 1627 r. zamek został odbity przez Polaków. Nie było to już jednak częścią militarnej historii zamku. Do tego czasu stracił znaczenie militarne i przechodził z rąk do rąk podczas zdobywania (wyzwolenia) otaczającego go terytorium. Podczas kolejnej wojny polsko-szwedzkiej („Potop szwedzki”, 1655-1660) zamek w Gniewie został zdobyty przez Szwedów w 1655, a w 1657 ponownie wrócił do Polski. Wojna ta przyniosła Wrathowi znaczne zniszczenia: podzamcza i fragmenty murów obronnych zostały całkowicie utracone. Od drugiej połowy XVII wieku zamek stał się rezydencją hetmana i naczelnika gniewskiego, późniejszego króla Polski Jana Sobieskiego. Podczas swojego panowania Wrath przyczynił się do odrodzenia miasta po wojnach, a zamek nieco przebudowano na własne potrzeby, w szczególności wybudowano w nim oficynę dla żony i dzieci. Po śmierci Jana Sobieskiego Wrath przeszedł na własność wdowy po nim Marii Kazimierzy. W 1772 r., po I rozbiorze Polski, Gniew ponownie stał się miastem pruskim. Zamek również był użytkowany – został ponownie przebudowany, tym razem przystosowany do przechowywania mienia wojskowego, paszy i zakwaterowania żołnierzy. W charakterze koszar i magazynów pozostał do 1856 r., kiedy to został przekazany MSW i zaczął być odbudowywany na więzienie. Podczas restrukturyzacji utracono szereg starożytnych budynków i detali, w szczególności rozebrano spichlerz. Jednak w stylu neogotyckim w zamku odrestaurowano ostrołukowe łuki i okna oraz narożne wieżyczki. Podzamcze zostało przebudowane i w przebudowanym, w dachu pojawiły się świetliki. Jako więzienie Gniew funkcjonowało aż do wybuchu I wojny światowej, kiedy to zostało ponownie przeznaczone dla żołnierzy. Rok 1921 był dla zamku fatalny. W tym czasie terytorium ponownie trafiło do Polski. Według legendy zamek został podpalony przez niemieckiego dywersanta, ale tak naprawdę przyczyny wielkiego pożaru na zamku wciąż nie są znane. W wyniku pożaru zawaliły się stropy w trzech z czterech oficyn, ściany ocalały, ale zostały całkowicie pokryte sadzą. W czasie II wojny światowej zamek służył jako pomieszczenia dla celi Hitlerjugend, miejsce spotkań poborowych oraz obóz przejściowy dla jeńców wojennych. A po jej zakończeniu w ruinach zamku najpierw osiedlił się batalion saperów polskich, a potem więzienie.

Legenda: W kartuszu tytułowym w części N
Kartusz: dwa kartusze tytułowe w części N na SE, w części S na N. kartusze baz ornamentyki.
Ramka: Wałek z liliami
Sygnatura: Na SE: L. aP. Fe.
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-27-3113-1-01079-38497

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)