18. Elegantillima et bene munita Arx.…

Skala przybliżona 1:1000, podziałka liniowa w kartuszu tytułowym, z opisem, bez skali.

Miedzioryt czarno-biały

No: 18

Zamek Krzyżtopór. Rycina przedstawia szczegółowy plan zamku, pozostając typową rycinę Dahlbergha ozdobioną na S wizerunkiem drzewa i zarośli oraz pędzących jeźdźców polskiej armii. Krzyżtopór – zamek położony we wsi Ujazd, gmina Iwaniska, w powiecie opatowskim, w województwie świętokrzyskim, w południowej Polsce. Pierwotnie został zbudowany przez polskiego szlachcica i wojewodę sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego (1587-1645). Zamek został częściowo zniszczony podczas najazdu szwedzkiego zwanego Potopem w 1655 r., a następnie obrócony w ruinę podczas wojny konfederacji barskiej przez Rosjan w 1770 r. Nie wiadomo, kiedy rozpoczęła się budowa tej imponującej twierdzy. Ojciec Krzysztofa Ossolińskiego, Jan Zbigniew Ossoliński, podarował mu w 1619 r. wieś Ujazd; jednak pierwszy udokumentowany dowód budowy zamku pochodzi z 1627 roku, kiedy to był nieukończony. Szlachcic zakończył ją prawdopodobnie w 1644 r., wydając na dzieło olbrzymią sumę 30 mln zł. Niestety Ossoliński nie cieszył się tym zbyt długo, zmarł nagle w następnym roku w Krakowie. Zamek odziedziczył syn Ossolińskich Krzysztof Baldwin Ossoliński, który zginął w 1649 r. w bitwie pod Zborowem. Po jego śmierci potężny kompleks kupiła rodzina Denhoffów, a następnie Kalinowskich. W 1655 r., podczas najazdu szwedzkiego na Polskę, zamek zdobyli Szwedzi, którzy zajmowali go do 1657 r., plądrując cały kompleks. Uszkodzenia budowli były na tyle duże, że po wycofaniu się Szwedów nie odbudowano jej, uznając ją za zbyt kosztowną. W najlepiej zachowanym skrzydle zachodnim mieszkało kilka rodów szlacheckich (Morsztynowie, Wiśniowieccy i Pacowie), ale poza tym zamek pozostawał w ruinie. W 1770 r., w czasie konfederacji barskiej, broniony przez oddziały konfederatów Krzyżtopór został zajęty przez Rosjan, którzy dokończyli ruinę budowli. Podobno w latach 1782–87 mieszkał tu ostatni znany mieszkaniec zespołu Stanisław Sołtyk, po czym Krzyżtopór opustoszał. W czasie II wojny światowej kompleks został ponownie splądrowany. Częściowa przebudowa miała miejsce w 1971 r., a w 1980 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podjęło decyzję o przebudowaniu go na miejsce odpoczynku oficerów. Prace te przerwano w 1981 roku, kiedy w Polsce wprowadzono stan wojenny. Chociaż przez lata przeprowadzono szeroko zakrojone badania, historycy nie byli w stanie w pełni wyjaśnić wszystkich aspektów kompleksu. Nie zachowały się żadne dokumenty, które umożliwiłyby ustalenie daty rozpoczęcia budowy zamku lub daty jego ukończenia. Nieznane jest również nazwisko architekta. Krzysztof Ossoliński był zakochany w czarnej magii; podczas gdy wyjątkowa symetria zamku jest widoczna nawet w stanie zrujnowanym, ukryte znaczenia, które mogły zostać włączone do praktycznie każdej części zamku, nie są oczywiste. Sama nazwa kompleksu jest tajemnicza. Krzysztof Ossoliński oficjalnie nazwał je Krzysztofory, co wywodzi się od łacińskiego słowa Christophoros. Później nazwę zmieniono na Krzyżtopór, który jest połączeniem dwóch polskich słów – krzyża (krzyż, symbol wiary katolickiej i polityki Ossolińskich) i topór (topór, opłata z herbu rodowego). Oba symbole można zobaczyć na bramie zamku. Również nad bramą widnieje data 1631, ale do czego ta data się odnosi nie została jednoznacznie ustalona. Zamek, zbudowany przez szwajcarskiego inżyniera Wawrzyńca (Lawrence’a) Senesa (prawdopodobnie urodzonego w Sent w Szwajcarii), jest typowym przykładem tzw. palazzo in fortezza – połączenia pałacu i twierdzy. Całkowita powierzchnia kompleksu to 1,3 ha; długość murów obwodowych wynosi 700 metrów; łączna powierzchnia wszystkich pomieszczeń wewnętrznych wynosi około 70 000 metrów kwadratowych. Podstawowy projekt oparto na pałacu kardynała Aleksandra Farnese, znajdującym się we włoskiej wiosce Caprarola. Podobno zamek miał kiedyś 365 okien (tyle ile dni w roku), 52 sale (tyle, ile tygodni w roku) i 12 sal balowych (tyle ile miesięcy w roku). W celach obronnych zamek został wzniesiony na skalistym wzgórzu, uniemożliwiającym wrogowi zorganizowanie podziemnego ataku. Krzyżtopór był wyposażony w rzadko spotykane w XVII wieku udogodnienia, takie jak system wentylacji i ogrzewania oraz unikalne wodociągi, które zaopatrywały wszystkie pomieszczenia w świeżą wodę. Podobno sufit w jednej z jadalni składał się z akwarium z egzotycznymi rybami. Dodatkowo system wózków widłowych przenosił jedzenie ze spiżarni na wyższe piętra. Zamek, bez dogodnej bliskości głównych dróg i połączeń kolejowych, odwiedza stosunkowo niewielu turystów. Ponieważ jednak mury, bastiony i fosa są stosunkowo dobrze zachowane, jego ogrom jest nadal imponujący. Choć jest uważany za trwałą ruinę, ponieważ około 90 procent murów zachowały się, kilkakrotnie planowano przebudowę. Obecnie trwają prace nad zadaszeniem całego kompleksu; jednak ten ambitny projekt nie jest wystarczająco finansowany. Zamek był jednym z głównych bohaterów powieści Jamesa Michenera z 1981 roku, Polska. Kilka lokalnych legend dotyczy również zamku. Według jednej opowieści ojciec i syn Ossolińskich zostali ukarani przez Boga za próżność, gdyż żaden z nich nie mógł długo cieszyć się zamkiem. Inne legendy mówią, że pod ruinami kryje się skarb rodziny Ossolińskich, którego strzeże duch Krzysztofa Baldwina Ossolińskiego.

Legenda:          W kartuszu tytułowym

Kartusz:           Na S ozdobiony maszkaron i nagimi postaciami mężczyzn trzymających gałązki laurowe, zwieńczony koszem z owocami

Ramka:            Wałek ozdobny

Sygnatura:        Na S przy kartuszu tytułowym: Lapointe sa.

Format:            285×340

Nr katalogu CRP: No-18-3105-2-01059-38477

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)