115. (B) Ichnographia ¦ Oppidi et…

Skala przybliożna 1:2750, podziałka liniowa: „Scala 30. Pert. Rhinl.”

Miedzioryt czarno-biały

No: B

Zamek Krzyżacki w Malborku to XIII-wieczny zamek i twierdza krzyżacka położona w pobliżu miasta Malbork. Jest to największy zamek na świecie mierzony powierzchnią lądu i wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Pierwotnie został zbudowany przez Krzyżaków, niemiecki katolicki zakon krzyżowców, w formie twierdzy Ordensburg. Zakon nazwał go Marienburg na cześć Maryi, matki Jezusa. W 1457 roku, podczas wojny trzynastoletniej, został sprzedany przez czeskich najemników królowi Kazimierzowi IV w zamian za odszkodowanie, a następnie, przerywany przez kilka lat, służył jako jedna z kilku polskich rezydencji królewskich oraz siedziba polskich urzędów i instytucji zaboru szwedzkiego, pełniąc tę funkcję aż do I rozbioru Polski w 1772 r. Od tego czasu zamek znajdował się pod panowaniem niemieckim przez ponad 170 lat do 1945 r., choć w dużej mierze popadał w ruinę, ponieważ postęp technologiczny sprawił, że stał się jedynie zabytkiem historycznym. Okres budowy jest przedmiotem dyskusji, jednak większość historyków ogólnie przyjmuje 132 lata między 1274-1406 jako czas budowy. Zamek jest klasycznym przy-kładem średniowiecznej fortecy, a po jego ukończeniu w 1406 roku był największym ceglanym zamkiem na świecie. W grudniu 1997 roku UNESCO wpisało „Zamek Krzyżacki w Malborku” i Muzeum Zamkowe w Malborku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest jednym z dwóch obiektów Światowego Dziedzictwa w regionie (północno-środkowa Polska), obok Toruń”, który powstał w 1231 roku. Zamek w Malborku jest także jednym z oficjalnych Pomników historii, wyznaczonym 16 września 1994 roku. Jego wpis jest prowadzony przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Zamek został zbudowany przez Zakon Krzyżacki po podboju Prus Starych. Jego głównym celem było wzmocnienie własnej kontroli nad tym obszarem po stłumieniu przez Zakon w 1274 roku Wielkiego Powstania Pruskiego plemion bałtyckich. Nie zachowały się żadne współczesne dokumenty związane z jego budową, więc zamiast tego zostały opracowane fazy zamku poprzez studium architektury i zapisów administracyjnych Zakonu oraz późniejszych historii. Prace trwały do około 1300 roku pod patronatem komtura Heinricha von Wilnowe. Zamek położony jest na południowo-wschodnim brzegu rzeki Nogat. Został nazwany Marienburg na cześć Marii, patronki zakonu. Zakon powstał w Akce (dzisiejszy Izrael). Kiedy ta ostatnia twierdza krucjat padła w ręce muzułmańskich Arabów, Zakon przeniósł swoją siedzibę do Wenecji przed przybyciem do Prus. Malbork nabierał coraz większego znaczenia po podboju Krzyżaków Gdańska i Pomorza Wschodniego w 1308 roku. Centrum administracyjne Zakonu przeniesiono z Elbinga (obecnie Elbląg) do Marienburga. Wielki mistrz krzyżacki Siegfried von Feucht-wangen, który przybył do Marienburga z Wenecji, podjął się kolejnego etapu budowy twierdzy. W 1309 r., w wyniku papieskich prześladowań templariuszy i przejęcia Gdańska przez Krzyżaków, Feuchtwangen przeniósł swoją siedzibę do pruskiej części państwa zakonnego. Wybrał dogodne położenie Marienburga nad Nogatem w Delcie Wisły. Podobnie jak w większości ówczesnych miast, nowe centrum było zależne od wody do transportu. Zamek był kilkakrotnie rozbudowywany, aby pomieścić rosnącą liczbę rycerzy. Wkrótce stał się największą ufortyfikowaną budowlą gotycką w Europie, na prawie 21-hektarowym (52-hektarowym) terenie. Zamek posiada kilka pododdziałów i liczne warstwy murów obronnych. Składa się z trzech oddzielnych zamków – Zamku Wysokiego, Średniego i Dolnego, oddzielonych licznymi suchymi fosami i basztami. W zamku mieściło się niegdyś około 3000 „braci broni”. Najdalsze mury zamku obejmują 21 ha (52 akrów), czterokrotnie większy obszar Zamku Windsor. Zabudowana część nieruchomości wpisana na listę światowego dziedzictwa ma powierzchnię 18,038 ha (44,57 akrów). Korzystne położenie zamku nad rzeką Nogat umożliwiało łatwy dojazd barkami i statkami handlowymi przypływającymi znad Wisły i Bałtyku. Za swoich rządów Krzyżacy pobierali myto rzeczne od przepływających statków, podobnie jak inne zamki wzdłuż rzek. Kontrolowali monopol na handel bursztynem. Gdy miasto zostało członkiem Związku Hanzeatyckiego, odbywało się tam wiele spotkań hanzeatyckich. W 1361 roku na zamku był na krótko więziony przyszły wielki książę litewski Kiejstut. W 1365 r. zamek odwiedził król Polski Kazimierz III Wielki. Latem 1410 roku zamek został oblężony po klęsce Zakonu przez wojska Władysława Jagiełły i Witolda Wielkiego (Witolda) w bitwie pod Grunwaldem. Heinrich von Plauen z powodzeniem poprowadził obronę w oblężeniu Marienburga (1410), podczas którego miasto na zewnątrz zostało zrównane z ziemią. W 1456 roku, w czasie wojny trzynastoletniej, Zakon – w obliczu sprzeciwu ze strony miast za podnoszenie podatków na opłacenie okupu za wydatki związane z jego wojnami z Królestwem Polskim – nie mógł już dłużej zarządzać finansami. Tymczasem polski generał Stibor de Poniec z Ostoi zebrał fundusze z Gdańska na nową kampanię przeciwko nim. Dowiedziawszy się, że czescy najemnicy Zakonu nie otrzymali zapłaty, Stibor przekonał ich do odejścia. Zwrócił im pieniądze zebrane w Gdańsku. Po odejściu najemników król Kazimierz Jagiellończyk triumfalnie wkroczył do zamku w 1457 r., a w maju nadał Gdańskowi szereg przywilejów w podziękowaniu za pomoc i zaangażowanie miasta w wojnę trzynastoletnią (1454-66) oraz za fundusze zebrane dla najemników, którzy odeszli. Burmistrz miasta wokół zamku, Bartholomäus Blume, stawiał opór wojskom polskim jeszcze przez trzy lata, ale Polacy schwytali go i skazali na śmierć w 1460 roku. W 1864 roku wzniesiono pomnik Blumego. W 1466 roku zamek i miasto stały Województwa Malborskiego w prowincji Prus Królewskich. Od 1457 r. pełnił funkcję jednej z kilku polskich rezydencji królewskich, pełniąc tę funkcję przez ponad 300 lat (ponad dwa razy dłużej niż siedziba Zakonu Krzyżackiego) aż do rozbiorów Polski w 1772 r. W tym okresie Zamek Wysoki pełnił funkcję magazyn zamkowy, a Wielki Refektarz był miejscem balów, biesiad i innych królewskich wydarzeń. Na zamku często zatrzymywali się polscy królowie, zwłaszcza podczas podróży do pobliskiego Gdańska. W zamku rezydowali miejscowi polscy urzędnicy. Od 1568 r. w zamku mieściła się Admiralicja Polska (Komisja Morska), a w 1584 r. powstała tu jedna z polskich mennic królewskich. W zamku mieścił się także największy arsenał Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Decyzją króla Jana II Kazimierza Wazy z 1652 r. jezuici zaopiekowali się kaplicami zamkowymi Marii i św. Anny. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1626 i 1629 roku zamek zajęły wojska szwedzkie. Najechali ją i ponownie zajęli od 1656 do 1660 podczas potopu. Następnie zamek odwiedzili królowie szwedzcy Gustaw Adolf (w 1626) i Karol X Gustaw (w 1656). Po I rozbiorze Polski przez Prusy i Imperium Rosyjskie w 1772 r. miasto zostało włączone do Królestwa Pruskiego, aw 1773 r. weszło w skład nowo utworzonej prowincji Prus Zachodnich. W tym czasie urzędnicy wykorzystywali raczej zaniedbany zamek jako przytułek i koszary dla armii pruskiej. Ostatni jezuici opuścili zamek w 1780 r. W 1794 r. David Gilly, pruski architekt i naczelnik Oberbaudepartement, dokonał przeglądu strukturalnego zamku, aby zdecydować o jego przyszłym użytkowaniu lub rozbiórce. Syn Gilly’ego, Friedrich Gilly, wykonał kilka rycin zamku i jego architektury, które wystawił w Berlinie i które opublikował Friedrich Frick w latach 1799-1803. Ryciny te doprowadziły pruską publiczność do „odkrycia na nowo” zamku i historii krzyżackiej Rycerze. Johann Dominicus Fiorillo opublikował kolejną edycję rycin 12 lutego 1803 r., również chcąc wzbudzić zainteresowanie opinii publicznej. Max von Schenkendorf skrytykował zniszczenie zamku. Przez cały okres napoleoński wojsko wykorzystywało zamek jako szpital i arsenał. Napoleon odwiedził zamek w 1807 i 1812 roku. Po wojnie VI koalicji zamek stał się symbolem pruskiej historii i świadomości narodowej. Z inicjatywy Theodora von Schöna, prezydenta Prus Zachodnich, w 1816 roku rozpoczęto odbudowę zamku. W 1910 wybudowano Akademię Morską Mürwik we Flensburgu. Marienburg był wzorem dla tego nowego Czerwonego Zamku. Odbudowa Marienburga odbywała się etapami, aż do rozpoczęcia II wojny światowej. Wraz z dojściem do władzy Adolfa Hitlera na początku lat trzydziestych naziści wykorzystywali zamek jako cel corocznych pielgrzymek zarówno Hitlerjugend, jak i Ligi Niemieckich Dziewcząt. Na terenie Zakonu Krzyżackiego ponad połowa zamku została zniszczona. Po zakończeniu wojny miasto Malbork i zamek ponownie znalazły się w granicach Polski. Zamek został w większości odbudowany, odbudowa trwa od 1962 roku po pożarze w 1959 roku, który spowodował dalsze zniszczenia. Odrestaurowany tuż przed II wojną światową, a następnie zniszczony w walce, znajdował się w stanie ruiny do czasu zakończenia nowej restauracji w kwietniu 2016 r. Zamek w Malborku pozostaje największym ceglanym kompleksem w Europie. Muzeum Zamkowe w Malborku zostało otwarte 1 stycznia 1961 roku. Jego główną siedzibą jest zamek krzyżacki w Malborku, wpisany w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Ludzie, którzy stworzyli i nadal rozwijają tę instytucję, przeszli niezwykłą podróż: od odbudowę największego ceglanego zamku na świecie, poprzez ambitną budowę kolekcji i poszukiwanie tysięcy dzieł ze starych kolekcji, zaginionych i rozproszonych po całym kraju po II wojnie światowej, aż po stworzenie nowoczesnego, dydaktyczno-badawczego instytucja, która zarządza trzema zamkami: w Malborku, Kwidzynie i Sztumie.

Legenda: W kartuszu tytułowym
Kartusz: Tytułowy na SE ozdobiony zwojami, zwieńczony kotarą i rozetą. Podziałka w kartuszu tytułowym
Ramka: Wałek gruby ozdobiony muszlami
Sygnatura: brak
Format: 285×340

Nr katalogu CRP: No-B-XXXX-1

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)