2. Delineatio Primæ Salisfondinæ Wielicansis ¦ WIZERU-NEK ZUPY WIELICKIEY PIERWSZEY.
Marcin German (1599-1655)
Hondius Willem (1597-1652)
Widoki naziemne i podziemne Kopalni Soli w Wieliczce. Zbiór ilustracji do serii map miasta i kopalń Wieliczki wyrytych w 1645 r. przez Willema Hondiusza.
Żupa solna – w dawnej Polsce mianem tym określano kopalnię soli, zwykle w posiadaniu książąt lub królów. Żupą solną, tak jak kopalniami kruszców zarządzał żupnik, mianowany urzędnik królewski. Oprócz żup królewskich istniały również żupy prywatne. W średniowiecznej Polsce znajdowały się dwa obszary wydobycia soli: podkrakowski, złożony z żup w Wieliczce i Bochni, działający co najmniej od XI wieku ruski, składający się z żup królewskich w Tyrawie Solnej, Starej Soli, Jasienicy Solnej, Modryczu, Stebniku, Solcu, Truskawcu, Kałuszu i Sołotwinie, znajdujący się na terenie dawnych Grodów Czerwieńskich, działający przypuszczalnie od czasów rzymskich.Kopalnia Soli „Wieliczka” (pol. Kopalnia soli Wieliczka), w miejscowości Wieliczka w południowej Polsce, leży w obszarze metropolitalnym Krakowa. Od czasów neolitu z solanki upwellingowej produkowano tam chlorek sodu (sól kuchenna). Kopalnia soli w Wieliczce, wydobywana od XIII wieku, produkowała sól kuchenną nieprzerwanie do 2007 roku, jako jedna z najstarszych działających kopalni soli na świecie. Królewską kopalnię soli w swojej historii prowadziła spółka Żupy Krakowskie. Z powodu spadających cen soli i zalania kopalni, komercyjne wydobycie soli zostało przerwane w 1996 roku. Kopalnia Soli w Wieliczce jest obecnie oficjalnym Pomnikiem Historii i wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Do jego atrakcji należą szyby i labirynty, pokazy historycznej technologii wydobycia soli, podziemne jezioro, cztery kaplice i liczne posągi wyrzeźbione przez górników z soli kamiennej oraz nowsze rzeźby współczesnych artystów. Kopalnia Soli w Wieliczce osiąga głębokość 327 metrów (1073 stóp) i rozciąga się poziomymi korytarzami i komorami na ponad 287 kilometrów (178 mil). Sól kamienna ma naturalnie różne odcienie szarości, przypominające nieoszlifowany granit, a nie białą krystaliczną substancję, której można by się spodziewać. Od XIII wieku solanka wypływająca na powierzchnię była gromadzona i przetwarzana na zawartość chlorku sodu (soli kuchennej). W tym okresie zaczęto zatapiać studnie i kopać pierwsze szyby do wydobywania soli kamiennej. Na przełomie XIII i XIV wieku wybudowano Zamek Żupny. Wieliczka jest obecnie siedzibą Muzeum Żup Krakowskich. Król Kazimierz III Wielki (panował w latach 1333–1370) przyczynił się do rozwoju wielickiej kopalni soli, nadając jej wiele przywilejów i obejmując górników pod swoją opiekę. W 1363 założył szpital w pobliżu kopalni soli. Mówi się, że zamienił Polskę drewna w Polskę kamienia ze względu na dużą ilość drewna z sąsiednich lasów, używanego jako rusztowania i podpory. W okresie eksploatacji kopalni wykopano wiele komór i dobudowano różne technologie, takie jak węgierska kierat dla koni i saska kierat do wyciągania soli na powierzchnię. W czasie II wojny światowej kopalnia była wykorzystywana przez okupanta jako podziemny obiekt dla przemysłu wojennego. W kopalni znajduje się podziemne jezioro, eksponaty dotyczące historii wydobycia soli oraz 3,5-kilometrowa (2,2 mili) trasa zwiedzania (mniej niż 2 procent całkowitej długości korytarzy kopalnianych), w tym posągi wyrzeźbione z soli kamiennej w różnych czasy. W 1978 roku Kopalnia Soli w Wieliczce została wpisana na pierwotną Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Legenda o księżnej Kingie, związanej z wielicką kopalnią, opowiada o księżniczce węgierskiej, która miała wyjść za mąż za księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego. W ramach posagu poprosiła swojego ojca, Belę IV z Węgier, o bryłkę soli, ponieważ sól była w Polsce cenna. Jej ojciec, król Béla, zabrał ją do kopalni soli w Maramaros. Przed wyjazdem do Polski wrzuciła swój pierścionek zaręczynowy od Bolesława do jednego z szybów. Po przybyciu do Krakowa poprosiła górników o wykopanie głębokiego dołu, aż natrafią na skałę. Ludzie znaleźli tam bryłę soli, a kiedy podzielili ją na dwie części, odkryli pierścień księżniczki. Kinga stała się w ten sposób patronką górników soli w stolicy Polski i jej okolicach. W czasie okupacji hitlerowskiej kilka tysięcy Żydów zostało wywiezionych z obozów pracy przymusowej w Płaszowie i Mielcu do kopalni w Wieliczce do pracy w podziemnej fabryce zbrojeniowej utworzonej przez Niemców w marcu i kwietniu 1944 r. Utworzono obóz pracy przymusowej kopalni w Parku Św. Kingi i miał około 1700 więźniów. Jednak produkcja nigdy się nie rozpoczęła, gdy zbliżała się ofensywa sowiecka. Część maszyn i urządzeń została zdemontowana, w tym elektryczna maszyna wyciągowa z szybu Regis, i przetransportowana do Liebenau w Sudetach. Część wyposażenia została zwrócona po wojnie, jesienią 1945 r. Żydów wywieziono do fabryk w Litomierzycach (Czechy) i Linzu (Austria). Kopalnia jest jednym z oficjalnych Pomników historii w Polsce, wyznaczonym w I edycji, 16 września 1994 r. Jej wpis jest prowadzony przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. W 2010 roku pomyślnie wysunięto propozycję wpisania pobliskiej zabytkowej Kopalni Soli Bochnia (najstarsza kopalnia soli w Polsce) na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pojawiają się dwie siostrzane kopalnie soli razem na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO jako „Królewskie Kopalnie Soli Wieliczka i Bochnia”. W 2013 roku wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Zamek Żupny został powiększony.
W 1620 roku żupnik wielicki Adam Górski sprowadził do Polski szwedzkiego „geometrę” Marcina Germana. Jego zadaniem było wykonanie pomiarów oraz sporządzenie planów podziemnych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce. Prace pomiarowe oraz kreślenie planów w skali 1:1 266 German ukończył w 1638 roku. Na podstawie tych materiałów, na polecenie Adama Kazanowskiego – marszałka nadwornego i przyjaciela króla Władysława IV Wazy, sztychy planów wykonał słynny gdański rytownik i kartograf Wilhelm Hondius. Wydane w 1645 roku w oficynie Hondiusa plan Żupy Wielickiej oraz plan Wieliczki, są obecnie jednymi z najstarszych zachowanych planów górniczych w Europie oraz według niektórych źródeł, są pierwszymi w Polsce tego rodzaju planami sporządzonymi na podstawie rzetelnych pomiarów.
Trzy plany kopalni i jeden plan miasta – wszystkie wygrawerowane w skali 1:3 800 i wydane na arkuszach o wymiarach (około) 40 na 50 cm, oznaczone są kolejnymi rzymskimi cyframi oraz sygnowane podpisami autorów – Germana i Hondiusa. Na miedziorytach wyraźnie widoczna jest dwuelementowa kompozycja składająca się z „właściwych” planów w górnej części arkuszy oraz ilustracji przedstawionych w ich dolnej części. Na wszystkich planach znalazła się również podziałka z opisem po łacinie oraz w języku polskim.
Obok wartości kartograficznej, trzy plany kopalni i jeden plan Wieliczki cechują się wyjątkowym bogactwem oprawy ikonograficznej. I trzeba przyznać, i ona wpłynęła na wyjątkowość tych opracowań, gdyż sceny, o które Hondius uzupełnił „surowe” plany Germana, charakteryzują się wyjątkową wartością jeżeli chodzi o walory artystyczne oraz poruszaną tematykę, bardzo oryginalną jak na trendy panujące w ówczesnej sztuce. Sceny prezentujące życie górników zaskakują bogactwem szczegółów oraz sposobem ujęcia – z jednej strony pełnym ekspresji, z drugiej bardzo realistycznym. Szczególnie sugestywnie przedstawiony został wygląd kopalnianych korytarzy i pomieszczeń. Poprzez umiejętne „operowanie” światłem kopalnianych kaganków oraz wyeksponowaniem elementów podkreślających perspektywę np. rzędów beczek, Hondiusowi udało się uzyskać dużą głębię obrazu z wieloma planami. Na scenach autor w niezwykła wiernością oddaje specyfikę górniczej profesji z czasów bliskich królowi Janowi III Sobieskiemu. Znawcy tematu twierdzą, że Hondius musiał wizytować wielicką kopalnię, gdyż tak realistyczne ukazanie wnętrz kopalni możliwe było tylko z autopsji.
Na S ponad widokiem kopalni przewilej:
Marin German Geometra menfuravit. ¦ Guillelmus Hondius Haga-Batavus fculpsit et delineavit. ¦Cum Gratia el Privilegio.S.RM . ¦ Poloniæ et Sveciæ
Skala 1:3800; podziałki liniowe: „Scala hæc continent Ulnas Polonicas ¦ Ducentas et Decem„, „Skala ta ma w sobie Lokei Dwie ściey Dziesięć„, podzialka pionowa (głębinowa) w obelisku na W: „Scala ¦ continens ¦ Orgyas Centum ¦ Scala ¦ trzymająca ¦ Sto Sążni”
Miedzioryt kolorowany, złocony w oficynie Van Santena, mapa szczegółowa z widokiem piewszego szybu i korytarzy kopalni soli
Wizerunek żupy wielickiej pierwszej. Plan pierwszy przedstawia rozmieszczenie szybów, komór i chodników najwyżej położonego pierwszego poziomu kopalni. W dolnej części planu zamieszczono osiem scen prezentujących m.in. wydobywanie soli oraz napełnienie beczek. Na E, N i W wzdłuż rami lista z nazwami 234 komór, szybów i korytarzy pierwszego poziomu kopalni. Na SE róża wiatrów
Ramka: zwykła, kolorowana
Format: a: 400×500
Kolekcja: Roman Umiastowski
Nr katalogu CRP: 01507X-39040-MPR-3002
ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)