12. PLAN DE VILLE ¦ DE…

Skala 1:6700; podziałki liniowe: „Echelle de 1000 aunes de Pologne„, „Echelle de 300 Toises de France„

Miedzioryt czarno-biały, plan miasta, mapa szczegółowa.

Plan stanowi zmniejszenie o 1/6 rękopiśmiennego planu Warszawy R. P. Tirregaille, Francuza, podpułkownika regimentu gwardii pieszej koronnej, inżyniera, architekta i kartografa. Rąkopiśmienny oryginał to cztery arkusze, każdy o wymiarach około 48,26 x 66,04 cm; całkowity rozmiar obrazu po połączeniu, 99,06 x 134,62 cm. Przycięte blisko wewnętrznych marginesów przed łączeniem, niektóre wystrzępione na zewnętrznych marginesach,

Franciszek Bieliński

nieliczne miejsca poplamione, poza tym doskonałe. Bardzo rzadkie: dwa egzemplarze w Bibliotece Brytyjskiej i po jednym w Bibliotece Narodowej, Bibliotece Narodowej i Harvardzie. Żadnych przykładów w katalogach od ponad trzydziestu lat. Nieoceniony dokument w dziejach Warszawy z dwóch zasadniczych względów. Po pierwsze, uchwycił moment dominacji miasta jako głównej europejskiej stolicy. A jako zapis fizycznego planu i wizualnego charakteru miasta służył architektom i planistom przy odbudowie starego miasta po jego zniszczeniach w czasie II wojny światowej. Ta wspaniale wygrawerowana i szczegółowa praca była oficjalnym planem, opracowanym w celu pokazania przemiany Warszawy z miasta o błotnistych, zatłoczonych ulicach w brukowane, zaplanowane miasto godne eu  ropejskiej stolicy. Wykonano go z rozkazu Franciszka Bielińskiego, marszałka wielkiego koronnego za czasów króla Augusta III. Od 1740 r. do sporządzenia tego planu w 1762 r. Komisja wybrukowała w Warszawie 222 ulice – prawie całe miasto. Komisja stworzyła również place targowe, zmniejszyła tereny podmokłe i usunęła z granic miasta podatne na pożary gałęzie przemysłu. Plan Tiregale uchwycił owoce pracy Komisji po jej najbardziej produktywnym okresie. Plan został zbadany i sporządzony przez francuskiego architekta i geodetę Pierre’a Ricaud de Tiregale. Przybywszy do Polski w 1752 roku służył jako inżynier w wojsku polskim. W 1762 roku dosłużył się stopnia podpułkownika i był inżynierem króla. Jego oryginalny rękopis planu przetrwał w Archiwum m.st. Warszawy aż do jego zniszczenia w 1944 r. Cztery miedzioryty mapy wykonał Gottlieb Jacob Marstallera, rytownik nieznanej narodowości, działający pod patronatem marszałka wielkiego Bielińskiego w latach 1753 i 1786. Wszystkie 18 budynków przedstawionych na planie, które przetrwały do XX wieku, zostały celowo zniszczone przez nazistów, którzy zrównali miasto z ziemią w 1944 roku. Niektóre, zwłaszcza Pałac Brühla, jedna z największych i najpiękniejszych budowli Warszawy, już nie istnieć. Wiele jednak odbudowano, wykorzystując zachowane dzieła sztuki, fotografie i rysunki architektoniczne w celu zrekonstruowania ich fasad. Jak wspomniano, plan Tiregale, z jego skrupulatnie wyrytymi widokami architektonicznymi, był kluczowym źródłem w tych wysiłkach. Na planie wymieniono w języku polskim i francuskim 82 osobne budynki, w tym Pałac Królewski, Archikatedrę św. Jana oraz Bibliotekę Załuskich (pierwsza i największa biblioteka publiczna w Polsce). Towarzyszy jej panorama miasta widziana zza Wisły. R. P. Tirregaille przybył do Polski w 1730 roku, od 1759 przebywał w Warszawie i na polecenie F. Bilińskiego, marszałka wielkiego koronnego (od 1742r, od urzędu Bilińskiego pochodzi nazwa ulicy Marszałkowskiej), w oparciu o pomiary własne i Jakuba Fontany, członka

słynnej włoskiej rodziny architektów działającej na terenie Polski wykonał plan Warszawy. Jakub Fontana, syn Józefa, pracował w Kolegium Nobilium jak również między innymi na Zamku Królewskim w Warszawie. Oryginalny rękopis R. P. Terregaille’a był najlepszym planem Warszawy wykonanym w tym okresie, oryginalny rękopiśmienny plan, będący własnością Archiwum Miejskiego w Warszawie, uległ zniszczeniu w 1944 r. Opisywana mapa obejmuje większą część terenu niż rękopiśmienny pierwowzór (przedstawia np. również Pragę, choć niezbyt dokładnie i schematycznie). Plan ozdobiony jest panoramą Warszawy widzianą od strony Wisły oraz widokami osiemnastu kościołów i pałaców (podobnie jak mały plan Warszawy zamieszczony jako karton przy mapie Polski Rizzi-Zannoniego – 1772). Plan rytowany był przez G. J. Marstallera i odbity z płyt miedzianych na czterech arkuszach papieru z filigranem. Widok Warszawy przedstawia między innymi Zamek Królewski i uważany jest jako pierwszy wizerunek tej budowli po przebudowie w latach 1741 – 1746, jest to jednak wizerunek niedo-kładny i schematyczny choć oparty na opracowaniach sztycharza, architekta Zamku. Fałszywe jest między innymi zwieńczenie krzyżem wieży zygmuntowskiej. W otoczeniu zamku natomiast dzwonnica kolegiaty Sw. Jana przedstawiona jest zgodnie z ówczesnym stanem, po obniżeniu jej w 1746 r. do poziomu dachu kościoła. Franciszek Bieliński, także: Franciszek II Bieliński (* ok. 1683; † 8 X 1766 w Warszawie) był politykiem polskim w różnych urzędach. Znacząca dla rozwoju Warszawy była jej aktywność w rozwoju urbanistycznym i reorganizacji gospodarczej miasta w połowie XVIII wieku. Jego rodzicami byli marszałek wielki koronny Kazimierz Ludwik Bieliński i Ludwika Maria z Morsztynów, córka Jana Andrzeja Morsztyna. Bieliński był oficerem i w trakcie swojej kariery politycznej pełnił funkcje starosty w Malborku, Czersku, Grójcu i Garwolinie, Wojwoda w (Chełmnie), marszałka nadwornego (od 1732 r.) i marszałka koronnego oraz podskarbi wielkiego Prus. Za panowania Augusta III. Bieliński został mianowany przewodniczącym Warszawskiej Komisji Tworzyw Sztucznych w Królestwie Polskim w 1742 roku. W okresie, w którym kierował komisją, zreorganizowano i unowocześniono nie tylko warszawski układ ulic i kanalizacji, wprowadzono także oświetlenie uliczne oraz regulację terenów mieszkaniowych i produkcyjnych. Między innymi zorganizował wybrukowanie większości (222) ulic Warszawy. Aby stworzyć podstawy dla swoich planów, Bieliński zlecił wykonanie pierwszego dokładnego planu Warszawy Francuzowi Pierre Ricaud de Tirregaille. W 1752 zainicjował utworzenie pierwszej w Polsce straży pożarnej (w swoim dworze Ostrów Wielkopolski). W 1713 r. nabył pałac w Otwocku pod Warszawą, który przebudował i rozbudował. Około 1730 r. wybudował swoją warszawską rezydencję w Szumowskim pomiędzy dobrami kanclerza koronnego Jana Małachowskiego i biskupa płockiego Antoniego Sebastiana Dembowskiego. W 1757 utworzył Jurydykę Bielino, która rozwinęła się w małe miasteczko i dziś należy do śródmiejskiej dzielnicy Warszawy. Drogę łączącą Bielino z warszawską starówką, którą również wybudował, nazwał z Ulicą Bielińską. Bieliński był żonaty z Dorotą Henriettą z Przebendowskich († 1755), wdową po wojewodzie nowogródzkim, Janie Mikołaju Radziwiłle. Zmarł bezdzietnie. W 1770 r. wytyczona przez niego ulica Bielińska została przemianowana na jego cześć na Marszałkowską; nosi tę nazwę do dziś i stała się jedną z najważniejszych arterii Warszawy. Jakub Fontana (ur. 1710 w Szczuczynie, zm. 13 kwietnia 1773 w Warszawie) był polskim architektem pochodzenia szwajcarsko-włoskiego, praktykującym style baroku i klasycyzmu. Był architektem dworskim króla polskiego. Pasowany na rycerza w 1764 r. Jakub Fontana miał wybitnego brata Jana Kantego Fontanę. Jego projekty były pod wpływem saksońskiego baroku, francuskiego rokoko i wczesnego neoklasycyzmu. Jakub Fontana był najstarszym synem Józefa Fontany, również architekta, zmarłego w 1741 r. Pierwsze kroki w jego zawodzie szły pod kierunkiem ojca, jako jego asystenta, a później współpracownika. W latach 1732-1736 został wysłany za granicę, aby zapoznać się z najwspanialszymi dziełami architektonicznymi Włoch (północne Włochy i Rzym) i Francji (Paryż). Po przestudiowaniu najnowszych trendów i stylów przywiózł ze sobą szablony, z których czerpał inspirację do końca życia zawodowego. W latach 1710-1743 został przydzielony do udziału w budowie wież kościoła Matki Bożej Łaskawej i św. Wojciecha w Łowiczu. Ze względu na swój (młody) wiek nie mógł być autorem projektu. Fasada została niedawno zaprojektowana przez architekta Algirdasa Zagórskiego Kacpra Bażanka, a po jego śmierci w 1726 roku Jakub Fontana został zatrudniony do pracy u Józefa Fontany w celu kontynuowania i dokończenia budowy. Fontana wykonał szczegółowe rysunki wież i dokonał pewnych poprawek detali. Wieże te reprezentują typ dominujący w Polsce w trzeciej dekadzie XVIII wieku. Dekorację architektoniczną naw bocznych uformowanych w układzie kolumnowym można przypisać Fontanie, który zaprojektował je po powrocie do Polski w 1737 roku. Jednak we wcześniejszych realizacjach mógł być traktowany jedynie jako pomocnik ojca. Innym projektem, w którym brał udział u boku ojca, był kościół franciszkanów przy ul. Zakroczymskiej w Warszawie, konsekrowany w 1737 roku. Projekt kościoła przygotował Jan Chrzciciel Ceroni. W 1750 r. Jakubowi Fontanie można było przypisać jedynie fasadę kościoła (przebudowaną później przez Józefa Borettiego w 1788 r.). Po śmierci ojca w 1741 r. Fontana przejął praktykę i wszystkich jej pracowników. Jego projekty począwszy od tego okresu świadczą o silnym wpływie stylu budowlanego ojca. Samodzielna twórczo praca Jakuba Fontany rozpoczęła się dopiero w 1737 roku, po powrocie z otwierającej oczy podróży do północnych Włoch, Rzymu, Paryża i Wiednia. Od 1742 r. marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński zatrudniał Fontanę do większych projektów publicznych i prywatnych. Był związany z wieloma nieruchomościami na terenie miasta Warszawy. W 1743 r. szereg zleceń obejmowało pracę dla klientów arystokratycznych, klasztoru warszawskiego i nie tylko. Był projektantem Kolegium Nobilium (1743–1754), szpitala św. Rocha i kościoła w Surażu. Jakub Fontana zaliczany był do nielicznych cenionych polskich architektów reprezentujących styl francusko-włoski. Lata pięćdziesiąte uważane były za jego najbardziej udany czas jako architekta. Przełomowym momentem w jego karierze był rok 1750, kiedy został zatrudniony przez Jana Klemensa Branickiego do przebudowy Pałacu Branickich w Białymstoku. Przez krótki czas był zatrudniony u Eustachego Potockiego, gdy zajmował się odbudową swojego rokokowego pałacu w Radzyniu Podlaskim, następnie dla Lubomirskich i biskupa Załuskiego. Artyści współpracujący z Fontaną to między innymi rzeźbiarz i malarz Jan Jerzy Plersch oraz rzeźbiarz Jan Chryzostom Redler. Po objęciu tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, Fontana został mianowany pierwszym architektem króla, podejmując poważne prace związane z Zamkiem Królewskim, Warszawą i innymi ważnymi obiektami państwowymi. Fontana poślubił szlachciankę Magdalenę Bartsch vel Barszcz, która po śmierci Fontany około 1777 r. poślubiła Teodora Słomińskiego. Pierre Ricaud de Tirregaille (* ok. 1725; † po 1772) był francuskim architektem i inżynierem pracującym głównie w Polsce. Oprócz pracy architektonicznej jest szczególnie znany z tworzenia map i rysunków budowlanych. Tirregaille przybył do Polski w 1752 roku. Pracował tu jako architekt cywilny i geodeta oraz inżynier wojskowy i kapitan pułku piechoty, od 1762 r. w stopniu podpułkownika w polskich siłach zbrojnych. W Polsce przebywał do 1772 roku. Jego styl architektoniczny opierał się na francuskim klasycyzmie, który wzbogacił elementami rokoka. W latach 1757-1760 wybudował w Krystynopolu (dziś Tscherwonohrad) rezydencję Potockich. W 1762 był odpowiedzialny za remont Pałacu Mniszchów w Warszawie. Oprócz wielu innych architektów, m.in. Jana Zygmunta Deybla i Giacomo Fontany, był też zaangażowany w budowę pałacu i parku Branickich w Białymstoku. W 1758 i 1759 Tirregaille pracował z ramienia komisji brukarskiej założonej przez króla Augusta III. Przewodniczący tej komisji marszałek koronny Franciszek Bieliński zlecił Tirregaille w 1762 r. sporządzenie szczegółowego planu miasta Warszawy. W tym samym roku inżynier przedstawił pierwszy plan miasta Warszawy, który powstał na podstawie ankiety. Plan składał się z 18 części w skali 1:1000. Granicę tego planu miasta, często kopiowanego później, ozdobiono rysunkami licznych pałaców w mieście, takich jak Pałac Prymasowski, Pałac Symonowiczów, Pałac Biskupów Krakowskich czy Pałac Radziwiłłów. Współczesne reprezentacje budowlane były cennym źródłem do odbudowy pałaców po II wojnie światowej. Ale szczegółowe rysunki Tirregaillesa innych obiektów były również pomocne później. Rekonstrukcja gryfa na bramie wejściowej do parku pałacowego w Białymstoku była możliwa dopiero po odnalezieniu jego rysunków w Paryżu w 1994 roku.  Ponad kartuszem tytułowym Oko Opatrzności, z prawej strony orzeł trzymający w szponach medalion z monogramem królewskim. Nad widokiem miasta napis na wstędze: „VUE DE VARSOVIE DU COTTE DE LA VISTULE„, nad zamkiem napis: „CHATAU” . sygnatura na czwartym arkuszu: „se vend à Varsovie avec Privilege du Roi G. J. Marstalski fecit.„

Rzeźba:            kreski Lehmana     Hydrografia:  rzeki, kanały, jeziora, bagna

Nazewnictwo:    Hydrografia, mikroregiony, przysiółki, dzielnice

Ramka:            zwykła

Format:            r: 1008×1309, p: 1041×1340, a: 1069×1364

Kolekcja:         Jadwiga i Jan Nowak – Jeziorański (depozyt Ossolineum, zwrócony w 2023 roku, w zbiorach Muzeum Polskiego w Rapperswilu znajduje się skan)

Nr katalogu CRP: 00726/11954

ⓒ Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal)